کرسی ترویجی تحلیل محتوای کتب علوم اجتماعی دوره متوسطه از لحاظ احساس تعلق اجتماعی بر اساس آراء تربیتی شهید مطهری

به گزارش روابط عمومی دانشگاه فرهنگیان یزد، یکصدمین کرسی علمی ترویجی با موضوع: «تحلیل محتوای کتب علوم اجتماعی دوره متوسطه از لحاظ احساس تعلق اجتماعی بر اساس آراء تربیتی شهید مطهری» در روز دوشنبه 21 تیرماه 1400 ساعت 11 با حضور سیدمحمدعلی میرجلیلی استادیار دانشگاه فرهنگیان یزد به عنوان ارائه دهنده و آقایان محمد مبارکی استادیار دانشگاه یزد و محمدمهدی دهقانی استادیار دانشگاه فرهنگیان یزد به عنوان ناقد در سامانه آموزش مجازی این مدیریت برگزار گردید.

در این کرسی  سیدمحمدعلی میرجلیلی در مورد پژوهش انجام گرفته به ارائه توضیحات پرداخت و اشاره کرد که این پژوهش مربوط به حوزه آموزش و پرورش و استفاده از آرای تربیتی یکی از تئوریسین های مهم انقلاب اسلامی ایران استاد شهید مرتضی مطهری در برنامه درسی و کتب علوم اجتماعی دوره متوسطه می باشد. ایشان با بیان بحث جامعه پذیری (Socialization) به عنوان یکی از اهداف مهم تعلیم و تربیت گفت: جامعه پذیری دارای ابعاد و مولفه های مختلفی است و یکی از مولفه های اصلی جامعه پذیری را احساس تعلق اجتماعی دانست.

وی احساس تعلق را به معنای ادراک ذهنی از محیط و شکل گیری احساسات آگاهانه از محیط پیرامون که فهم و احساس فرد با زمینه معنایی محیط پیوند خورده و ضمن تثبیت هویت در افراد، می تواند زمینه های افزایش مشارکت در فعالیتهای مختلف اجتماعی و افزایش توسعه در کشور را فراهم سازد، تعریف کرد.

ایشان با اشاره به احساس تعلق اجتماعی به عنوان عامل انگیزش اصلی برای مشارکت افزود: اگر احساس تعلق اجتماعی شکل نگیرد، نمی‌توان انتظار داشت فرد، حضور موثری در نقش‌های اجتماعی خود داشته و نسبت به آن احساس مسئولیت کند و اگر فرآیند احساس تعلق اجتماعی به شکلی صحیح انجام نگیرد، مشکلات از سطح فردی فراتر رفته و سیستم اجتماعی را دچار خواهد ساخت.

استادیار دانشگاه فرهنگیان یزد شکل‌گیری و تقویت این احساس در جامعه را در گرو دو نهاد اصلی خانواده و آموزش و پرورش دانست و افزود: خانواده مسئولیت انتقال مسائل غیر رسمی و دارای بار عاطفی را بر عهده دارد و آموزش و پرورش نیز مسئولیت انتقال مسائل رسمی و کلی را بر عهده دارد و نهاد آموزش و پرورش از طریق مجاری معلم، برنامه پنهان درسی و کتب درسی  به انتقال آموزه های تعریف شده‌ی خود می‌پردازد و هر کدام از این مجاری، کارکرد متفاوت و در عین حال مکمل همدیگر را به انجام می‌رسانند.

وی جایگاه و اهمیت کتب درسی، تدوین محتوای مطلوب و مرتبط با آرمان های هر جامعه را به عنوان یکی از اساسی ترین چالش ها و مسائل برای هر نظام آموزشی دانست و بر نقش محتوای مطلوب در تحقق اهداف کلان نظام آموزشی تاکید کرد و ارزیابی دقیق محتوای کتب درسی در راستای واقعیت‌های اجتماعی و نیازهای نظام فرهنگی و اجتماعی را امری ضروری است.

میرجلیلی افزود: هر نظام اجتماعی بر اساس اولویت‌های ارزشی خودش، رفتار خاصی را از شهروندان خود می‌طلبد و از نهاد آموزش و پرورش خود انتظار دارد محتوای خاصی را به شهروندان خود آموزش دهد. وقوع انقلاب اسلامی ایران، به عنوان یکی از انقلاب های ارزش مدار در قرن بیستم، مستلزم جهت گیری های ارزشی خاص و نوینی بوده است که  تاثیرش را بر کلیه نهادهای حاکم در پی داشته است. نهاد آموزش و پرورش به عنوان نهاد متولی تعلیم و آماده سازی منابع انسانی مناسب و متناسب برای این نظام سیاسی و فرهنگی جدید به تحولاتی جدید و جدی نیاز پیدا کرده و در سال های پس از انقلاب همواره بر اساس این معیار، تغییرات و حذف و اضافاتی در متن کتب و برنامه درسی به عمل آمده است تا به طور مناسب تری در راستای این تغییرات قرار گرفته و به قوام و دوام این تغییرات کمک کند.

وی در ادامه افزود: ایجاد احساس تعلق اجتماعی از طریق آموزش برخی مفاهیم کلیدی در کتب درسی یکی از شیوه‌های اجرای این مهم توسط نهاد آموزش و پرورش است و به منظور پاسخ به چنین سوالی دسترسی به معیارهای مناسب و مطلوب ضروری است و باید به اصیل‌ترین منابع موجود رجوع داشت؛ که یکی از کلیدی ترین منابع، مجموعه سخنرانی ها و کتب شهید مطهری است.

عضو هیات علمی دانشگاه فرهنگیان یزد هدف از این پژوهش را استخراج مولفه‌ها و شاخص‌های احساس تعلق اجتماعی در آرای شهید مطهری و سپس واکاوی کتب درسی علوم اجتماعی از لحاظ مطابقت با آرای مذکور در حیطه احساس تعلق اجتماعی دانست و افزود: از تجزیه و تحلیل متن کتابها در مورد احساس تعلق اجتماعی، 5 مقولة: احساس هویت اجتماعی؛ هنجار پذیری و قانون‌مداری؛ انعطاف‌پذیری؛ احساس عدالت، و اعتماد اجتماعی به وجود آمدند که با بررسی این 5 مقوله در کتب علوم اجتماعی دوره متوسطه مشخص گردید که با اینکه تعداد مولفه های این بعد در بخش مهمی از دروس مورد توجه بوده است، اما باید دقت داشت این توجه، یک توجه جامع و متناسب به همه مولفه ها نیست؛ بلکه در جاهای مختلف، مولفه هایی مورد توجه قرار گرفته اند. با توجه به اهمیت توجه به احساس تعلق اجتماعی، پیشنهاد می‌شود پژوهش‌های دیگری بر مبنای نظریات دیگر اندیشمندان تاثیرگذار صورت پذیرد تا ابعاد دیگری شناخته شود و طراحی کتاب‌های درسی از محتوا و غنای متناسب با اهداف کلان نظام اجتماعی برخوردار شود.

محمد مبارکی اولین ناقد این کرسی به بیان نقاط قوت و ضعف موضوع مورد بحث پرداخت. وی ضمن اشاره به اهمیت موضوع، نوآوری روش شناختی این پژوهش و تاکید بر چشم انداز پژوهش و تئوری داخلی-بومی نقدهای خود را بیان نمود.

محمدمهدی دهقانی اشکذری ناقد دوم این کرسی نیز ضمن اشاره به انتخاب یک مجموعه سخنرانی به عنوان واحد تحلیل جهت اقناع مخاطبین، به عدم بیان مفاهیمی مانند هجرت، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و ... در این تحقیق اشاره کرد و همچنین بر ناسازگاری در برخی مقولات استخراج شده مانند مقوله انعطاف پذیری تاکید کرد.

در پایان این کرسی سید محمدعلی میرجلیلی ضمن بیان پاسخ های خود افزود: در بخش نتیجه گیری به بعد حسی و ذهنی مورد نظر دکتر مبارکی اشاره شده است و همچنین در قسمت نتیجه گیری تبیین جامعه شناختی اضافه خواهد شد. در مورد واحد تحلیل که سخنرانی باشد چون ما به دنبال استخراج مضامین هستیم باید واحد تحلیل را جمله یا پاراگراف انتخاب کنیم، جامعه پذیری به معنی  اجتماعی شدن افراد است و  بحث انتقال ارزش ها مطرح هست که موجب نظم و انضباط و هنجارپذیری نوجوانان و جوانان جامعه می گردد و یکی از شروط لازم برای دستیابی به توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است، و بر عکس، فساد و انحراف آنها از هنجارهای اجتماعی، موجبات اضمحلال و تباهی جامعه می شود و از سوی دیگر رفتارهای منظم، عقلایی و پیش بینی پذیر آنها نه تنها به نظم و انسجام اجتماعی مدد می رساند، بلکه موجب ارتقای سطح اعتماد و امنیت اجتماعی، و در نتیجه، کاهش هزینه های دولت در استفاده از مکانیزم های کنترل اجتماعی رسمی مانند نیروی انتظامی برای ایجاد نظم و امنیت اجتماعی می شود. این امر ممکن نیست جز اینکه نوجوانان و جوانان جامعه بصورت کامل و صحیح جامعه پذیر شوند. مفاهیمی مانند : هجرت، جهاد، امر به معروف و نهی از منکر و .... مربوط به ابعاد دیگر جامعه پذیری مانند مسئولیت پذیری، ارتباط اجتماعی و ... هستند و مربوط به بعد احساس تعلق اجتماعی نیست. منظور از مقوله انعطاف پذیری، انعطاف در برابر مسائل اجتماعی و تحمل مشکلات و ناملایمات است و کد های مشابه در دسته بندی های یکسان با عنوان زیر مقوله، دسته بندی شده اند.

لازم به ذکر است که این کرسی با مشارکت خوب اساتید، دانشجومعلمان، پژوهشگران و جامعه دانشگاهی کشور برگزار گردید.