روز بزرگداشت خواجوی کرمانی

کمال الدین ابوالعطا محمودبن علی بن محمود مرشدی کرمانی عارف بزرگ و شاعر استاد ایران در قرن هشتم هجری است. نسبت مرشدی به سبب انتساب او به فرقهٔ مرشدیه یعنی پیروان شیخ ابواسحق کازرونی است. بعضی از تذکره نویسان به او عنوان های 'نخلبند شعرا' و 'خلاق المعانی' و 'ملک الفضلا' نیز داده اند. تخلص او در همهٔ شعرهایش 'خواجو' است که خود مصغر خواجه و این تصغیر از باب تحبیب است. ولادت شاعر به تصریح خودش به سال ۶۸۹ هـ اتفاق افتاده است.

وی که از خانواده ای سرشناس در کرمان بود دوران کودکی را در آن شهر گذرانید و سپس سفرهای طولانی به حجاز و شام و بیت المقدس و عراق عجم و عراق عرب و مصر و بعضی از بندرهای خلیج فارس کرد و در این سفرها توشه ها از دانش و تحقیق اندوخت. خواجو چندگاهی در بغداد اقامت گزید و در سال ۷۳۲ هـ مثنوی همای و همایون را به نام سلطان ابوسعید و وزیرش غیاث الدین محمد در آن شهر به انجام رسانید و در سال ۷۳۶ به ایران بازگشت اما چون ابوسعید بهادرخان را مقتول یافت و غیاث الدین محمد هم مدتی، پس از ورود خواجو به دست مخالفانش به قتل رسید و خواجو به قول خود سلطانیهٔ بی سلطان را لایق اقامت ندید به اصفهان رفت و پس از چندی اقامت، از آنجا به کرمان و فارس سفر کرد و در پناه خاندان اینجو علی الخصوص در ظل عنایت شاه شیخ ابواسحق درآمد و در حالی که رقیب او امیر مبارزالدین را نیز مدح می گفت مدتی به رفاه گذرانید تا بدرود حیات گفت.

خواجو پسری داشته است به نام مجیرالدین ابوعلی سعید که از او در منظومهٔ کمال نامه که به سال ۷۴۴ سروده است نام می برد. وی غیر از پیران گذشته (شیخ ابواسحق کازرونی م ۴۲۶ و سیف الدین باخرزی عدهٔ کثیری از بزرگان و معروفان عهد خود را مدح کرده است که از آن جمله امین الدین بلیانی و شیخ علاءالدولهٔ سمنانی و از پادشاهان سلطان ابوسعید بهادر ، اَرپاگاون ، شیخ حسن ایلکانی جلال الدین شاه مسعود اینجو ، خواجه تاج الدین احمدبن علی عراقی وزیر امیر مبارزالدین، خواجه بهاءالدین محمود یزدی و خواجه شمس الدین محمد صاین از همه معروف تر هستند از این میان خواجو نسبت به شیخ الاسلام امین الدین بلیانی و شیخ علاءالدولهٔ سمنانی ارادت بسیار می ورزید و ظاهراً مدتی در خانقاه شیخ علاءالدوله اقامت گزید و به گردآوری دیوان او همت گماشت و چون به فرقهٔ مرشدیه اختصاص داشت و از پیروان شیخ امین الدین بلیانی بود نسبت به این شاعر عارف که ذکرش گذشت عشق می ورزید.

از میان معاصران خواجو، حافظ از همه مشهورتر است. خواجو، که به سال و تجربت شاعری بر خواجه تقدم داشت، در مدتی که مقیم شیراز بود مانند دوستی که سمت رهبر داشته باشد بر اندیشهٔ حافظ پرتو تعلیم افگنده بود و به همین سبب است که در دیوان خواجهٔ شیراز بیت های بسیاری را می بینیم که به تقلید یا به استقبال از غزل های خواجو ساخته و یا گاه معنی و لفظی از او اقتباس کرده است .

 

آثار خواجو
آثار خواجو متعدد و کلیان او مفصل و از هر حیث سزاوار دقت و شایان اهمیت است. وی که سرودن شعر را از اوان جوانی آغاز کرد تا پایان حیات به آفرینش آثار منظوم و منثور خود سرگرم بود. مجموعهٔ شعرهایش متجاوز از چهل هزار بیت است. وی در دوران زندگانیش به اشارهٔ تاج الدین احمد وزیر و به دستیاری جمعی از محرران به جمع آوری و تدوین شعرهای خود پرداخت.

 

دیوان خواجو که به دو بخش 'صنایع الکمال' و 'بدایع الجمال' تقسیم شده است مشتمل بر انواع قصیده، غزل، قطعه، ترجیع، ترکیب، مثنوی و رباعی است. قصیده های خواجو در مدح و گاه در وعظ و بخشی از آنها در منقبت بزرگان دین است.

 

مثنوی های شش گانهٔ او که خواجو در سرودن آنها به نظامی و فردوسی نظر داشته عبارتست از:

۱. سام نامه که منظومه ای است حماسی و عشقی به بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف و به تقلید از شاهنامهٔ فردوسی ساخته شده و راجع است به سرگذشت سام نریمان. این منظومه در حدود ۱۴۵۰۰ بیت دارد و شاعر آن را به نام ابوالفتح مجدالدین محمود وزیر ساخته است.

۲. همای و همایون و آن مثنوئی است عاشقانه در داستان عشق همایون با همای دختر فغفور چین به بحر متقارب که خواجو آن را به سال ۷۳۲ هجری در ۴۴۰۷ بیت به پایان رسانید و به نام شمس الدین صاین و فرزندش عمیدالملک رکن الدین کرد.

۳. گل و نوروز که منظومه ای است به بحر هزج مسدس محذوف یا مقصور در عشق شاهزاده ای نوروز نام با 'گل' دختر پادشاه روم که خواجو آن را به سال ۷۴۲ در ۵۳۰۲ بیت و برای نظیره سازی در برابر خسرو و شیرین نظامی سروده است.

۴. روضةالانوار که منظومه ای است به یکی از متفرعات به بحر سریع (مفتعلن مفتعلن فاعلن - یا: فاعلان) و خواجو آن را به پیروی از مخزن الاسرار نظامی در اندکی بیش از دو هزار بیت به نام خواجو شمس الدین صاین ساخت و به سال ۷۴۳ به اتمام آورد. موضوع این منظومه اخلاق و عرفان و وصف حالی رسا از خود شاعر است.

۵. کمال نامه و آن منظومه ای است عرفانی در دوازده باب بر وزن سیرالعباد سنائی در ۱۸۴۹ بیت که خواجو آن را به یاد شیخ مرشد ابواسحق کازرونی آغاز و به نام شاه شیخ ابواسحق اینجو به سال ۷۴۴ هـ ختم کرده است.

 

۶. گوهرنامه و آن منظومه ای است در ۱۰۲۲ بیت به بحر هزج مسدس مقصور یا محذوف که به سال ۷۴۶ هـ به اتمام رسیده است و شاعر آن را به نام امیر مبارزالدین محمد و وزیر او بهاءالدین محمود و در منقبت او و پدر و نیاکانش ساخته است.

آثار دیگر خواجو عبارتست از مفاتیح القلوب که متخبی است از شعرهای او، رسالةالبادیه به نثر در سوانح سفر مکه، رسالهٔ سبع المثانی در مناظرهٔ شمشیر و قلم، رسالهٔ مناظرهٔ شمس و سحاب به نثر.

 

سبک و روش خواجو
خواجو بنابر روش ادیبان زمان از بیشتر دانش های عصر خود بهره داشت و در بعضی مانند نجوم و هیئت ذیفن بود. علوّ سخنش در قصیده و غزل و دیگر انواع شعر قدرت او را در سخنوری نشان می دهد. با این حال به اقتفاء استادان پیشین نیز می پرداخت چنانکه در قصیده از سنائی و خاقانی و ظهیر و در مثنوی از شیوهٔ نظامی و مثنوی گویان قرن هفتم و در غزل از سعدی پیروی کرده است و از این بابت در جزو آن دسته از شاعران است که غزل های آنان در سیر تحول غزل میان سعدی و حافظ قرار داشته یعنی مضمون های عرفانی و اندرزی و حکمی را همراه با مضمون های عاشقانه دارد.

وی در غزل قافیه ها و ردیف های دشوار بسیار به کار برده است و با این همه سخن او در آنها روان و دلپذیر است و همین روانی و دلپذیری سبب شده است تا برخی از ناقدان سخن، او را متتبع غزل های سعدی و حتی دزد آنها بنامند. قسمتی از قصیده های خواجو در زهد و وعظ و قسمتی در توحید و نعت و بعضی در منقبت بزرگان دین و برخی از آنها شامل مطلب های انتقادی و مطایبه است. وی به شیوهٔ نظامی به نظم ساقی نامه نیز مبادرت جست.

 

منبع: پایگاه اطلاع رسانی معاونت فرهنگی و دانشجویی وزارت بهداشت